تصور کنید کودکتان اولین قدمهای لرزانش را برمیدارد، اما وقتی دقت میکنید، متوجه میشوید پاهایش مثل یک پرانتز ( ) باز شدهاند. هزاران فکر به ذهن شما هجوم میآورد: “آیا پاهای فرزندم کج میماند؟”، “نکند پا پرانتزی است؟”، “آیا باید الان کاری انجام دهم؟”
والدین عزیز، این نگرانی نشانه مسئولیتپذیری شماست، اما بگذارید خیالتان را راحت کنیم: بیش از ۹۰٪ نوزادان با پاهای پرانتزی (Genu Varum) متولد میشوند و این بخشی از معجزه رشد است. با این حال، مرز باریکی بین “رشد طبیعی” و “مشکلات استخوانی” وجود دارد که عدم تشخیص آن میتواند عوارض جبرانناپذیری داشته باشد.
در این مقاله جامع، ما نه تنها علل علمی را بررسی میکنیم، بلکه به شما یاد میدهیم چطور در خانه پاهای کودک را تست کنید و چه زمانی واقعاً نیاز به پزشک دارید. این مطلب بر اساس جدیدترین مقالات ارتوپدی اطفال (۲۰۲۴-۲۰۲۵) و پروتکلهای درمانی ایران تدوین شده است.
زانو پرانتزی (Genu Varum) چیست؟
پا پرانتزی یا ژنو واروم (Genu Varum) وضعیتی است که در آن وقتی کودک میایستد و قوزک پاهایش را به هم میچسباند، زانوها از هم فاصله میگیرند. این حالت باعث میشود پاها شکلی شبیه به کمان یا پرانتز ( ) پیدا کنند.
جدول زمانی رشد پاها: چه چیزی طبیعی است؟
برای درک بهتر، ابتدا باید بدانید الگوی رشد پاهای کودک در سنین مختلف چگونه تغییر میکند. این جدول راهنمای سریع شماست:
| سن کودک | وضعیت طبیعی پاها | نام علمی | وضعیت |
| تولد تا ۱۸ ماهگی | پا پرانتزی (فاصله بین زانوها) | Genu Varum | ✅ کاملاً طبیعی |
| ۱۸ تا ۲۴ ماهگی | شروع به صاف شدن | Straight | ✅ مرحله گذار |
| ۲ تا ۵ سالگی | ضربدری (فاصله بین مچ پاها) | Genu Valgum | ✅ طبیعی (اوج در ۳ سالگی) |
| ۷ تا ۸ سالگی | صاف (فرم بزرگسالی) | Normal Alignment | ✅ فرم نهایی |
نکته کلیدی: اگر کودک شما ۴ ساله است و هنوز پا پرانتزی است، این غیرطبیعی است و دیگر نمیتوان آن را به حساب پروسه رشد گذاشت.
علائم پا پرانتزی در کودکان
۱.پا پرانتزی فیزیولوژیک (Physiological)
شایعترین نوع است. جنین در رحم مادر به صورت فشرده و جمعشده قرار دارد. این حالت باعث انحنای خفیف استخوانها میشود. ویژگی مهم این نوع این است که قرینه است (هر دو پا به یک اندازه کج هستند) و کودک هیچ دردی ندارد.
۲. بیماری بلونت (Blount’s Disease)
این بیماری مهمترین چیزی است که نباید از آن غافل شوید. در بیماری بلونت، صفحه رشد استخوان درشتنی (Tibia) در قسمت داخلی زانو از کار میافتد یا کند میشود، در حالی که قسمت خارجی به رشد ادامه میدهد.
- بلونت نوزادی (Infantile): زیر ۳ سال ظاهر میشود و اغلب دو طرفه است.
- بلونت نوجوانی (Adolescent): بالای ۱۰ سال ظاهر میشود، معمولاً یکطرفه است و با چاقی و اضافه وزن ارتباط مستقیم دارد.
۳. راشیتیسم (نرمی استخوان)
اگرچه با توزیع قطرههای ویتامین D در خانههای بهداشت ایران این بیماری کمتر شده، اما هنوز وجود دارد. کمبود ویتامین D، کلسیم یا فسفر باعث میشود استخوانها نتوانند وزن کودک را تحمل کنند و خم شوند.
هشدار: کودکانی که فقط شیر مادر میخورند و مکمل دریافت نمیکنند، بیشتر در معرض خطرند.
۴. عادات غلط فرهنگی (قنداق کردن)
در برخی فرهنگها، نوزاد را قنداق سفت (Swaddling) میکنند تا پاها صاف شود. تحقیقات نشان داده قنداق کردن سفت، نه تنها پا را صاف نمیکند، بلکه خطر دررفتگی لگن (DDH) را افزایش میدهد و میتواند به صفحات رشد فشار غیرطبیعی وارد کند. پاهای نوزاد باید آزاد باشد تا بتواند لگد بزند.
نحوه تشخیص پای پرانتزی در کودکان، تست خانگی
چطور بفهمیم انحنای پای کودک نیاز به پزشک دارد؟ این تست ساده را انجام دهید (دقت کنید این تست جایگزین معاینه پزشک نیست):
- کودک را به صورت طاقباز بخوابانید و پاهایش را دراز کنید.
- قوزکهای داخلی (مچ پا) را به هم بچسبانید.
- حالا انگشتان دست خود را بین دو زانو قرار دهید.
- نتیجه طبیعی: اگر فاصله کمتر از ۲ یا ۳ انگشت باشد، معمولاً جای نگرانی نیست.
- نتیجه هشدار: اگر فاصله به اندازه ۴ انگشت یا بیشتر (حدود ۵-۶ سانتیمتر) باشد، یا دست مشت شده شما بین زانوها جا شود، باید حتماً به پزشک مراجعه کنید.
علائم هشدار دهنده (Red Flags)
اگر هر یک از موارد زیر را دیدید، منتظر نمانید و سریعاً وقت دکتر بگیرید:
عدم تقارن: پای راست پرانتزی است اما پای چپ صاف (یا برعکس).
پیشرفت: انحنا روز به روز بیشتر میشود.
سن: کودک بالای ۳ سال است.
علائم همراه: کوتاهی قد نسبت به نمودار رشد، درد زانو یا لگن، لنگیدن حین دویدن.
سابقه خانوادگی: اگر در خانواده سابقه بیماریهای اسکلتی یا کوتاهی قد دارید.
درمان پا پرانتزی کودکان
۱. درمانهای غیر تهاجمی
- اصلاح تغذیه: برای راشیتیسم، دوزهای درمانی ویتامین D و کلسیم تجویز میشود. قرار گرفتن در معرض نور خورشید (۱۰ دقیقه در روز) بسیار موثر است.
- بریسهای اصلاحی (Bracing): برای بیماری بلونت در کودکان زیر ۳ سال، استفاده از بریسهای KAFO (از ران تا مچ پا) بسیار موثر است. این بریسها فشار را از روی قسمت داخلی زانو برمیدارند تا استخوان فرصت رشد پیدا کند.
نکته: بریس برای پا پرانتزی فیزیولوژیک کاربردی ندارد.
۲. حرکات اصلاحی
این تمرینات برای تقویت عضلات اطراف زانو و کاهش فشار روی مفاصل عالی هستند (بهویژه برای نوجوانان):
- تقویت عضلات دورکننده (Abductors): خوابیدن به پهلو و بالا بردن پا.
- کشش پیریفورمیس: برای اصلاح چرخشهای لگنی که پرانتزی بودن را تشدید میکند.
- پیلاتس و یوگا: برای بهبود تعادل و پروپریوسپشن (حس عمقی).
۳. جراحی
آخرین سنگر درمان است. اگر انحنا شدید باشد (بیماری بلونت پیشرفته) یا سن کودک بالا باشد، جراح استخوان را برش داده (استئوتومی)، آن را در زاویه صحیح قرار میدهد و با پلاک فیکس میکند.
تکنیک جدید: استفاده از “همی اپیفیزیودز” (Guided Growth) که در آن با یک پلیت کوچک (Plate 8) به طور موقت رشد یک سمت استخوان متوقف میشود تا سمت دیگر رشد کرده و پا صاف شود. این روش بسیار کمتهاجمی است.
سوالات رایج
۱. آیا پوشیدن دو پوشک یا پوشک سایز بزرگ باعث پرانتزی شدن پا میشود؟
خیر، مطلقاً! پوشک نرم است و قدرت تغییر شکل استخوان سخت را ندارد. این فقط ظاهر پا را موقع راه رفتن تغییر میدهد که موقتی است.
۲. آیا ماساژ دادن پاهای نوزاد با روغن زیتون انحنا را صاف میکند؟
ماساژ برای آرامش نوزاد و گردش خون عالی است، اما تاثیری در تغییر شکل استخوان یا درمان بیماری بلونت ندارد. فریب تبلیغات غیرعلمی را نخورید.
۳. آیا پا پرانتزی باعث آرتروز در بزرگسالی میشود؟
نوع فیزیولوژیک خیر. اما اگر پا پرانتزی پاتولوژیک (ناشی از بیماری) باشد و درمان نشود، فشار نامتقارن روی مفصل باعث ساییدگی زودرس غضروف (آرتروز) در دهه ۳۰ یا ۴۰ زندگی میشود.
۴. چه کفشی برای کودک با پا پرانتزی بخریم؟
کفش برای پا پرانتزی به تنهایی درمانکننده نیست، اما کفشهای “آنتی واروس” یا کفیهای طبی با لبه خارجی بلندتر (Lateral Wedge) میتوانند به اصلاح راستای نیروها کمک کنند. حتماً با تجویز پزشک تهیه کنید.
۵. قطره آد (AD) را تا کی باید به نوزاد بدهیم؟
طبق پروتکل وزارت بهداشت ایران، از روز ۱۵ تولد تا پایان ۲ سالگی، روزانه ۲۵ قطره (یا ۱ سیسی) قطره AD یا مولتیویتامین ضروری است. قطع خودسرانه این قطره خطر نرمی استخوان و پرانتزی شدن پا را به شدت افزایش میدهد.
جمع بندی
پا پرانتزی اغلب یک مرحله طبیعی از رشد است که خودبهخود محو میشود. اما تشخیص تفاوت بین “طبیعی” و “بیماری” وظیفه والدین آگاه است. به یاد داشته باشید:
- تست ۳ انگشت را انجام دهید.
- به تقارن پاها دقت کنید.
- قطره ویتامین D کودک را فراموش نکنید.
اگر هنوز شک دارید یا نگرانی در دلتان مانده است، به متخصصان ارتوپدی اطفال مراجعه کنید.
منابع معتبر (References):
Journal of Children’s Orthopaedics – “Management of Blount Disease” (2024 Update).
American Academy of Pediatrics (AAP) – Clinical Report on Rickets and Vitamin D.
پروتکل کشوری مراقبت از کودک سالم – وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران.
Sabolich, M. et al. “Genu Varum: Clinical Evaluation and Treatment.” Orthopedic Reviews