آناتومی دندان — به زبان ساده

بدن انسان برای انجام فعالیت روزانه به انرژی نیاز دارد و این انرژی را از مواد غذایی دریافت می‌کند. اما دستگاه گوارش نمی‌تواند ذرات بزرگ غذا را تجزیه کند. به همین دلیل غذا قبل از ورود به بخش‌های داخلی این دستگاه به‌وسیله دندان‌ها به ذرات کوچک‌تر تجزیه می‌شود. دندان‌ها ساختارهای استخوانی دهان انسان هستند که مهم‌ترین وظیفه آن‌ها کمک به جویدن غذا است. آناتومی دندان از یک بخش بیرونی به نام تاج و یک بخش درون‌لثه‌ای به نام ریشه تشکیل شده است. شکل تاج دندان‌ها و تعداد ریشه‌های آن‌ها با هم متفاوت، اما تعداد دندان‌ها در دو فک با هم برابر است.

در دهان هر انسان بالغ ۸ دندان پیش، ۴ دندان نیش، ۸ دندان آسیاب کوچک و ۱۲ دندان آسیاب بزرگ وجود دارد. شکل این دندان‌ها با توجه به عملکرد آن‌ها متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس آناتومی دندان را توضیح می‌دهیم.

آناتومی دندان انسان

دندان انسان ساختار محکمی در دهان است در جویدن غذا نقش دارد. این ساختار شکل‌های متفاوتی دارد و از دو بخش اصلی تاج و ریشه تشکیل شده است. ریشه بخشی از دندان است که در استخوان فک و بافت نرم لثه قرار دارد. تاج بخش خارجی دندان است. این دو بخش از «لایه‌های مینا» (Enamel)، «عاج» (Dentin)، «پالپ» (Pulp) و «سمنتوم» (Cementum) تشکیل شده‌اند.

• مینای دندان بخش خارجی این ساختار است که تاج را می‌پوشاند. این بخش از مواد معدنی تشکیل شده و فاقد سلول است. به همین دلیل پس از آسیب خودبه‌خود درمان نمی‌شود. مینای دندان از بلورهای هیدروکسی آپاتیت تشکیل شده است. این بلورها شکل منشوری هستند که سر آن سمت تاج و راس آن سمت ریشه دندان قرار دارد. این بلورهای ساختار منظمی در ماتریکسی از آب و پروتئین‌ها تشکیل می‌دهند. این ماتریکس کمتر از ۱۰٪ ترکیب دندان را به خود اختصاص می‌دهد.
• سمنتوم، لایه‌ای از سلول‌های سمنوتوسیت و ماتریکس خارج سلولی کلسیمی است. به همین دلیل، این لایه پس از آسیب ترمیم می‌شود. سمنتوم خارجی‌ترین لایه ریشه دندان است که به‌وسیله رباط‌های پیش‌دندانی به استخوان آلوئول فک وصل می‌شود. رگ‌های خونی در این لایه از دندان وجود ندارد. به همین دلیل سلول‌ها مواد غذایی مورد نیاز را به‌وسیله انتشار از رباط دریافت می‌کنند. نیمی از ماتریکس خارج سلولی این لایه را مواد معدنی و نیم دیگر آن را بلورهای هیدروکسی آپاتیت تشکیل می‌دهند.
• عاج، لایه زیر مینا و سمنتوم است. این لایه روی پالپ قرار دارد. عاج از سلول‌های ادونتوبلاست و ماتریکس خارج سلولی پروتئین، گلایکوزآمینوگلایکان و هیدروکسی آپاتیت تشکیل شده است. درصد مواد معدنی در ماتریکس خارج سلولی این لایه از مینای دندان کمتر است. ماتریکس خارج سلولی، کانال‌های کوچکی در عاج تشکیل می‌دهد که بین سطح نزدیک مینا یا سمنتوم و سطح نزدیک پالپ قرار دارند. ادونتوبلاسیت‌ها گیرنده‌های مکانیکی هستند که با تغییر دمای محیط یا فشار ایجاد شده به‌وسیله مایعات، تحریک می‌شوند. عاج دندان پس از آسیب ترمیم می‌شود.
• پالپ، بخش مرکزی دندان است که از فیبروبلاست‌ها، ادونتوبلاست، سلول‌های ایمنی (ماکروفاژ، ماست‌سل، گرانولوسیت‌ها و پلاسموسیت‌ها)، ماتریکس خارج سلولی، رگ‌های خونی و اعصاب تشکیل شده است. پالپ به کانال مرکزی در تاج و کانال‌های شعاعی در ریشه تقسیم می‌شود. شکل و تعداد کانال‌های شعاعی در انواع دندان متفاوت است.

استخوان آلوئول، بخش ضخیم بالای استخوان‌های فک و حفره‌های آن محل قرار گرفتن دندان است. هر استخوان آلوئولی از سلول‌های استئوکلاست و استئوبلاست، رگ‌های خونی، رشته‌های عصبی، رگ‌های لنفاوی و غشای پری‌اوستئوم تشکیل شده است. لثه لایه‌ای از بافت مخاطی است که روی استخوان آلوئولی را می‌پوشاند. این لایه دندان را در جای خود نگه می‌دارد. البته پیش‌تر نیز در مجله فرادرس راجع به «بافت مخاطی» صحبت کردیم.

انواع دندان انسان

هر انسان بالغ ۳۲ دندان دارد. نصف این دندان‌ها در فک بالا و نصف آن‌ها در فک پایین قرار دارند. دندان‌های انسان به چهار نوع «پیش» (Incisors)، «نیش» (Canines)، «آسیاب کوچک» (Premolars) و «آسیاب بزرگ» (Molars) تقسیم می‌شوند. چهار دندان نیش جلوی فک بالا و چهار دندان نیش جلوی فک پایین قرار دارند. تاج این دندان‌ها مستطیل است و ضخامت کمی دارد. دندان‌های نیش، کنار دندان نیش دو طرف جلوی فک قرار دارند. در هر فک دو دندان نیش وجود دارد. ضخامت تاج این دندان‌ها از دندان‌های نیش بیشتر است و راس تیزی دارد. دو دندان آسیاب کوچک کنار هر دندان نیش قرار دارد. تاج این دندان‌ها ضخیم‌تر و سطح آن بیشتر از دندان‌های نیش و پیش است.

کنار آخرین دندان آسیاب کوچک در هر سمت فک سه دندان آسیاب بزرگ قرار دارد. ضخامت تاج این دندان‌ها از دندان‌های دیگر بزرگ تر است و سطح بیشتری دارد. علاوه بر شکل تاج، تعداد ریشه‌های دندان‌ها متفاوت است. دندان‌های پیش و نیش یک ریشه، دندان‌های آسیاب کوچک یک یا دو ریشه و دندان‌های آسیاب بزرگ دو یا سه ریشه دارند. تعداد دندان‌ها در کودکان کمتر از بزرگسالان است. در هر فک کودکان چهار دندان پیش، دو دندان نیش و هشت دندان آسیاب بزرگ وجود دارد. دندان‌های شیری در ۶ تا ۱۲ سالگی با دندان‌های دائمی جایگزین می‌شوند.

آناتومی رگ های دندان

خون مورد نیاز بافت‌های دندان، لثه و استخوان آلوئول به‌وسیله سرخرگ آرواره‌ای که بزرگ‌ترین انشعاب سرخرگ کاروتید خارجی است تامین می‌شود. سرخرگ بخش بالایی جلوی آلوئول، سرخرگ بخش پایینی پشت آلوئول و سرخرگ‌های پایینی آلوئول از سرخرگ آرواره‌ای منشعب و وارد پالپ ریشه می‌شوند. سیاهرگ‌های دندان کنار سرخرگ‌ها قرار دارند و خون را به سیاهرگ صورت یا سبکه سیاهرگی پتریگوئید تخلیه می‌کنند شبکه سیاهرگی پترگوئید کنار ماهیچه‌های انتهای فک قرار دارد.

آناتومی اعصاب دندان

اعصاب دندان کنار سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌های پالپ قرار دارند و شاخه‌های عصب فک بالایی و پایینی هستند. اعصاب فک بالایی و پایینی از عصب سه‌قلو (عصب کرانیال V) منشعب می‌شوند. این اعصاب در کنار هر دندان به شاخه‌های بالایی و پایینی آلوئول تقسیم می‌شوند.

سوالات متدوال آناتومی دندان

در این بخش از مطلب مجله فرادرس به تعدادی از سوالات پیرامون آناتومی دندان پاسخ می‌دهیم.

دندان عقل چیست؟

دندان‌های عقل آخرین دندان‌هایی هستند که در بزرگسالی رشد می‌کنند. شکل این دندان‌ها شبیه دندان‌های آسیاب بزرگ است و در دو انتهای هر فک قرار می‌گیرند.

پوسیدگی دندان چیست؟

پوسیدگی دندان زمانی ایجاد می‌شود که باکتری‌ها باقی‌مانده ذرات غذا بین دندان‌ها را مصرف و اسید تولید می‌کنند. این اسید ترکیبات مینای دندان را حل و حفره‌هایی ایجاد می‌کند که به آن پوسیدگی گفته می‌شود.